Ο νέος κύκλος εργαστηρίων άνοιξε με ένα απόσπασμα από το ποίημα «Λυόμενο» της Κικής Δημουλά. Οι εικόνες της επιστροφής του Σεπτέμβρη και τα «τσουμπλέκια» του Αυγούστου ενεργοποίησαν μια ζωντανή αντίστιξη: από τη μία ο λυρισμός του καλοκαιριού—θάλασσα, φως, «κελαρύσματα ορεινών χωριών»—και από την άλλη το «λούμπεν» σκηνικό των ελληνικών διακοπών, με ποδήλατα, ψησταριές, ψυγεία, «ξεφούσκωτα κυμάτων αφρολέξ». Το ποίημα φάνηκε να ισορροπεί ανάμεσα στο ποιητικό και στο πεζό, στο φυσικό κάλλος και στην ανθρώπινη καθημερινότητα, φωτίζοντας έτσι την πολυδιάστατη φύση της ύπαρξης και τις πολλαπλές ερμηνείες που αυτή εγείρει.

Το μοτίβο των «δερμάτων» άνοιξε δρόμους προς την ατομική και συλλογική μνήμη. Οι συμμετέχοντες μοιράστηκαν αφηγήσεις που έφτασαν ως την Κατοχή αλλά και οικογενειακές ιστορίες επαγγελμάτων που χάθηκαν, μαζί με αφηγήσεις για ανθρώπους που δεν γύρισαν ποτέ, θύματα του πολέμου. Η φράση «Μερικοί ξέχασαν τελείως να γυρίσουν» τέθηκε ως ερώτημα για τη λήθη και την απώλεια: ποιος ξεχνά, ποιος δεν επιστρέφει και τι σημαίνει «Οψόμεθα» στο πλαίσιο της ζωής και του πεπερασμένου της. Άλλοι στάθηκαν στη γλωσσική ύλη του ποιήματος: στο παιχνίδι ανάμεσα στο σκληρό και στο τρυφερό, στη δριμύτητα του ήλιου που «κατεργάζεται» το δέρμα, στην εξωστρέφεια του καλοκαιριού και στην εσωστρέφεια που φέρνει ο χειμώνας.

Αναδείχθηκε επίσης η αντίθεση φύσης και ανθρώπου. Η φύση παρουσιάζεται με ροή και συνέπεια, αναλαμβάνοντας τον ρόλο ποιητικού υποκειμένου που παρατηρεί τον άνθρωπο. Απέναντί της ο άνθρωπος προβάλλει υπερβολικός, με μια κίνηση που στην ουσία μετατρέπεται σε εσωτερική, υπαρξιακή ακινησία. Κάποιοι μίλησαν για αίσθηση αιχμαλωσίας και αμηχανίας, για την αγωνία του χρόνου και την αποσύνθεση και φθορά που αυτός συνεπάγεται, αλλά και για το ότι το τέλος μιας εποχής μπορεί να προμηνύει αναγέννηση. 

Στη γραπτή ανταπόκριση των συμμετεχόντων στην προτροπή «γράψτε για ένα τέλος εποχής»αναδύθηκαν πλούσιες και ποικίλες αναγνώσεις. Άλλοι είδαν το τέλος ως αρχή, θέτοντας το ερώτημα πώς συμφιλιώνονται τα δύο. Η εικόνα της κυκλικότητας, με αναφορές στον ουροβόρο όφι ως σύμβολο αναγέννησης, συνέδεσε την ελπίδα με το άγνωστο. Μια συμμετέχουσα παρατήρησε ότι οι νεότεροι τείνουν να βλέπουν αυτό το άγνωστο ως ανοιχτό πεδίο εξερεύνησης και ανάπτυξης, ενώ οι μεγαλύτεροι βρίσκουν ασφάλεια στην επαναληπτικότητα της ρουτίνας. Μια άλλη συμμετέχουσα στάθηκε στην ηλικία της, σημειώνοντας ότι έχει ήδη ζήσει περισσότερο από τις γυναίκες της οικογένειάς της. Μίλησε για τη φροντίδα της υγείας της και άφησε να διαφανεί μια στάση ευγνωμοσύνης και αισιοδοξίας απέναντι στο παρόν και σε ό,τι έρχεται. Μια τρίτη συμμετέχουσα αναρωτήθηκε τι μπορεί να σημαίνει «τέλος εποχής», παίζοντας με τις λέξεις «εκπτώσεις» και «έκπτωτο». Από αυτό το λογοπαίγνιο αναδύθηκαν διαφορετικές ερμηνείες, από πολιτικές και αξιακές έως υπαρξιακές.

Άλλα κείμενα ανέσυραν μνήμες μέσα από εικόνες και μυρωδιές—μακραμέ, πηλός, κανέλα και καφές. Αυτές οι αισθητηριακές λεπτομέρειες οδήγησαν μια συμμετέχουσα σε τόπους που αγάπησε, ενώ μια άλλη σχολίασε ότι είναι εκεί που θα ήθελε και η ίδια να επιστρέψει. Σε άλλο κείμενο, με χιούμορ και αυτοαναφορικότητα, η απαρίθμηση συλλογικών και προσωπικών απωλειών κατέληξε σε έναν στοχασμό γύρω από τον διττό ρόλο της εργασίας, που μπορεί να βιώνεται ως επαναληπτική ρουτίνα αλλά και ως νησίδα εγρήγορσης.

Η συνεδρία έκλεισε με την αίσθηση ότι το τέλος του καλοκαιριού και η αρχή του φθινοπώρου δεν αφορούν μόνο μια ημερολογιακή μετάβαση. Αποτυπώνονται στο σώμα και στη γλώσσα, στις «αποσκευές» που επιστρέφουν μαζί μας, ορατές και αόρατες. Το «μαζί» της ομάδας λειτούργησε ως χώρος κοινής αφήγησης, προσφέροντας νόημα, συνέχεια και μια υπόρρητη ελπίδα για όσα έρχονται.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Κική Δημουλά, απόσπασμα από το ποίημα «Λυόμενο»

(Ποιητική συλλογή Χαίρε Ποτέ. Εκδόσεις Στιγμή, 1998)

Ένα ελαφρύ ξεβαφτικό
περνιέται μόνη της η θάλασσα
πέφτουν εκείνα τα σκληρά
λέπια του βαθυγάλαζου

Των βουνών οι κορυφές έχουν πιαστεί
στα δίχτυα της αχλής.

Βρίσκεται ο ουρανός σε αμηχανία
Πώς να ξεκολλήσει από πάνω του
το αίσθημα της γης πως τον κρατάει.

Γύρισε και ο Σεπτέμβρης από τις διακοπές.
Τελευταίος. Με το τελευταίο δρομολόγιο
του κατάφορτου Αυγούστου: τσουμπλέκια
ποδήλατα ψησταριές ψυγεία ονόματα
ξεφούσκωτα κυμάτων αφρολέξ κελαρύσματα
ορεινών χωριών δεμένα σε πτυσσόμενα πλατάνια.
Και πολλά δέρματα. Τέλεια κατεργασμένα
στον ήλιο. Για εξαγωγή. Μερικοί ξέχασαν τελείως να γυρίσουν.
Οψόμεθα

Σε αυτή τη συνεδρία, συμμετέχοντες και συμμετέχουσες από την Ελλάδα και το εξωτερικό διάβασαν και συζήτησαν ένα απόσπασμα από το θεατρικό έργο Θα σε πάρει ο δρόμος του Σάκη Σερέφα (Άπαντα τα Θεατρικά – Τόμος Α, εκδ. Αιγόκερως / Δραματουργία, 2018. Πρεμιέρα: Πειραματική Σκηνή της Τέχνης, θέατρο Αμαλία, Θεσσαλονίκη 2010). Πρόκειται για θεατρικό μονόλογο που περιστρέφεται γύρω από την πράξη της παρατήρησης και της φαντασιακής επινόησης ζωών άλλων ανθρώπων μέσα από τα παράθυρα ενός τρένου, έως τη στιγμή που η αφηγήτρια βλέπει ξαφνικά τον ίδιο της τον εαυτό απ’έξω.

Η παρουσία μιας συμμετέχουσας μέσα σε τρένο την ώρα της ανάγνωσης φώτισε το κείμενο με μια σπάνια κυριολεξία, σε μια στιγμή απρόσμενης σύγκλισης πραγματικότητας και αναπαράστασης. Η ίδια μίλησε για την ησυχία του ταξιδιού, για την παράδοξη αίσθηση στασιμότητας που προκαλεί η κίνηση του τρένου, αλλά και για μια ταύτιση με την αφηγήτρια, ιδιαίτερα ως προς την ανάγκη να προσδώσει νόημα στον φαινομενικά «χαμένο χρόνο».

Η αφήγηση αρχικά προκάλεσε μια αίσθηση ηρεμίας, με μια σταδιακή μετάβαση σε σκοτεινότερους τόνους, όπου η ψευδαίσθηση ελέγχου χάνεται. Σχολιάστηκε ο ρυθμός της γλώσσας, ο οποίος ακολουθεί την κίνηση του τρένου: στο πρώτο μισό κυριαρχούν οι χρόνοι διαρκείας, δημιουργώντας μια αίσθηση νωχέλειας και επανάληψης, ενώ στο δεύτερο, με τη σταδιακή αποκάλυψη του απρόοπτου γεγονότος, εμφανίζονται στιγμιαίοι χρόνοι και ρήγματα στην αφήγηση. Η γραφή γίνεται ελλειπτική, με έκδηλα στοιχεία παραλόγου. Το υποκείμενο «εκτροχιάζεται», όπως ανέφερε μέλος της ομάδας, και μετατοπίζεται από τη φαντασίωση της ζωής του άλλου στην αναμέτρηση με τον ίδιο του τον εαυτό.

Σχολιάστηκε επίσης η πολυεπίπεδη χρονικότητα του κειμένου: παρόν, παρελθόν και μέλλον εμπλέκονται σε μια παλινδρομική κίνηση που θυμίζει τη διαδρομή του ίδιου του τρένου. Το ταξίδι γίνεται μεταφορά για τη συμπύκνωση της εμπειρίας και την ανάδυση του ανοίκειου. Με όλη του τη συμβολική βαρύτητα, η πορεία του τρένου λειτουργεί ως μεταιχμιακό πέρασμα, προκαλώντας ρωγμές τόσο στη συνοχή της αφήγησης όσο και τη συγκρότηση του εαυτού.  

Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η φράση «τους έδινα ζωή εγώ», η οποία διαβάστηκε ως πυρήνας της αφήγησης, αλλά και ως δυνατότητα αυτοαναγνώρισης. Ίσως, μια συμμετέχουσα παρατήρησε,  το ίδιο το κείμενο υπαινίσσεται ότι το υποκείμενο αποκτά ζωή μέσα από τη δική του ματιά, μέσα από την αναγνώριση της ευθύνης και της δύναμης του να αφηγείται.

Η συζήτηση κινήθηκε και προς πιο ψυχαναλυτικές κατευθύνσεις. Η παραδοχή ότι η αφηγήτρια «δεν λέει κάποια πράγματα στον εαυτό της» άνοιξε ερωτήματα για το είδος του διχασμού που εκφράζεται στο κείμενο. Πρόκειται για εσωτερικό διάλογο με τον εαυτό, για εξομολόγηση στο πλαίσιο ψυχοθεραπείας ή για κάτι πιο σκοτεινό; Η τελική εικόνα, του εαυτού ως παρατηρητή του εαυτού μέσα από το παράθυρο, διαβάστηκε ως μια συγκλονιστική στιγμή εσωτερικής ρήξης αλλά και πιθανής ενσυνείδησης.

Παράλληλα, εκφράστηκαν διαφορετικές προσεγγίσεις ως προς τη φύση της ιστορίας. Για ορισμένους, η αφήγηση άγγιξε τα όρια μιας εσωτερικής διάσπασης, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας σοβαρής ψυχικής διαταραχής. Η πιθανότητα να πρόκειται για τη μαρτυρία ενός ανθρώπου που παλεύει με τα όρια της πραγματικότητας προκάλεσε σε ορισμένους/ες έντονο προβληματισμό. Άλλο μέλος της ομάδας σχολίασε ότι δεν πρόκειται για ψυχική διαταραχή, αλλά για μια ζωή που κυλούσε «πάνω στις ράγες», δίχως ποτέ να δοθεί στον εαυτό η ευκαιρία να αντικρίσει τον εαυτό του. Μια συμμορφωμένη ύπαρξη που, μέσα από ένα ξαφνικό καθρέφτισμα, έρχεται αντιμέτωπη με το κενό του φαντασιακού και το τραυματικό πραγματικό—εκείνο που αντιστέκεται στη γλώσσα και τη νοηματοδότηση. Σε αυτή τη ρωγμή, κάποια από τα μέλη της ομάδας κατέληξαν, το υποκείμενο αρχίζει να συγκροτεί τη φωνή του.

Κατά τη συζήτηση, τονίστηκε επίσης πως το γεγονός ότι η αφήγηση σταματά απότομα αποτελεί χαρακτηριστικό της μυθοπλασίας: συχνά αποφεύγοντας τη λύση ή την κάθαρση, η μυθοπλασία αφήνει χώρο στην ασάφεια και συνομιλεί με τη ρήξη που γεννά ή αποκαλύπτει το τραύμα.

Στη συνέχεια, η ομάδα ανταποκρίθηκε στην προτροπή: «Γράψτε για τη φορά που φανταστήκατε τη ζωή κάποιου άλλου». Τα γραπτά των συμμετεχόντων κινήθηκαν ανάμεσα στη φαντασία, την παιδική ηλικία, τη μοναξιά και σε εναλλακτικές εκδοχές της πραγματικότητας. Μια συμμετέχουσα θυμήθηκε τις στιγμές που, ως παιδί, παρατηρούσε περαστικούς και επινοούσε τρόπους να τους «μαγειρέψει». Μια άλλη αφήγηση μίλησε για ένα μοναχικό ταξίδι, όπου η φαντασία ανέλαβε ρόλο συντροφιάς. Ένα άλλο κείμενο ανακάλεσε μια παιδική εμπειρία όταν ένα νεκροταφείο έγινε τόπος εξερεύνησης. Διατυπώθηκε, τέλος, η σκέψη ότι η φαντασία είναι μια δυνατότητα που συχνά ατονεί στην ενήλικη ζωή, μέχρι κάτι—λ.χ. ένα παιδικό σκίτσο που η συμμετέχουσα μοιράστηκε με την ομάδα—να την ενεργοποιήσει ξανά.

Με τα κείμενα που δημιουργήθηκαν, η ομάδα κατάφερε να αποκαταστήσει την παιγνιώδη διάσταση της φαντασίας και να μεταπλάσει το ανοίκειο του πρώτου μέρους της συζήτησης σε κάτι φωτεινό, γνώριμο και διασκεδαστικό. Η εμπειρία της γραφής και της ανταλλαγής σκέψεων λειτούργησε ως μια συλλογική πράξη αναπλαισίωσης, με τη ματιά καθενός και καθεμιάς να συμβάλλει στη συγκρότηση μιας κοινής αφήγησης που είχε στο επίκεντρό της τη μεταμορφωτική δύναμη της συνδημιουργίας. Εκεί ακριβώς έγκειται η ουσία της Αφηγηματικής Ιατρικής.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Θα σε Πάρει ο Δρόμος (Σάκης Σερέφας)  

Τις φορές που μιλάω μοναχή μου, κάποια πράγματα δεν μου τα λέω. 

Αλλά με εσένα εδώ είναι διαφορετικά. 

Είναι σαν να μιλάει άλλος για μένα, κι όχι εγώ. 

Θα σου πω αμέσως το μυστικό μου. 

Μου άρεζαν πολύ τα τρένα.

Ουφ, το είπα! Έπαιρνα το αμάξι μου τα βράδια, και πήγαινα σε μια διασταύρωση και χάζευα τα τρένα που περνούσαν. 

Με τις ώρες τα χάζευα, μέχρι το ξημέρωμα. 

Επειδή ήταν διασταύρωση, κόβανε ταχύτητα, με τριάντα πηγαίνανε. Οπότε εγώ προλάβαινα. 

Μια χαρά προλάβαινα. 

Να κοιτάζω τους επιβάτες πίσω απ’ τα τζάμια.

 Άλλος διάβαζε, άλλος κοιμόταν, άλλος έπινε στο μπαρ, κόσμος και ντουνιάς. 

Τους κοίταζα και έφτιαχνα ιστορίες με το νου μου.

Πού πάει αυτός, ποιος τον περιμένει, τι αφήνει πίσω του, τι έχουν μέσα οι τσέπες του, αν έχει μαζέψει χνούδια ο αφαλός του, χίλια πράγματα σκεφτόμουνα. 

Ένιωθα, πώς να σου πω τώρα, ότι τους έδινα ζωή εγώ. 

Σαν να ήταν άψυχα κουκλάκια, κι εγώ τους έδινα ζωή μόνο και μόνο επειδή τους σκεφτόμουνα. 

Σαν να ήταν μαριονέτες εκείνοι κι εγώ σαν να ήτανε κλωστή το μυαλό μου τους κρατούσα και τους έκανα ό,τι ήθελα. 

Ένιωθα δυνατή έτσι, με καταλαβαίνεις τι σου λέω τώρα; 

Έπρεπε να έρθει εκείνη η νύχτα για να καταλάβω πόσο λάθος ήμουνα.

Για να καταλάβω ότι όταν κάποιος σε κρατάει από μια κλωστή δεν είναι εκείνος ο δυνατός, αλλά η κλωστή.   

[…]

Χρειάστηκε κάποτε να κατέβω στην Αθήνα για δουλειές. Είπα, τι να οδηγώ νυχτιάτικα, δεν παίρνω το τρένο; 

Το πήρα.

Ωραία ήταν μέσα στο κουπέ, με άλλους πέντε ήμουνα, λέω μέσα μου μού φτάνουνε μέχρι την Αθήνα, είχα να αποφασίσω για τις πέντε ζωές τους μέσα στο μυαλό μου, από μια ζωή για κάθε ώρα, μια χαρά μού φτάνανε. 

Διάλεξα πρώτα έναν κύριο που καθότανε απέναντί μου. Πενηντάρης περίπου. 

Έκλεισα τα μάτια μου κι άρχισα να τον μελετώ. 

Είχα φτάσει στο σημείο που έπρεπε να αποφασίσω αν στις τρεις επόμενες μέρες θα μάθει ότι πάσχει από καρκίνο ή από καρδιά, όταν άνοιξα λίγο τα μάτια μου να κάνω ένα διάλειμμα. 

Κοίταξα έξω από το παράθυρο. 

Πήχτρα σκοτάδι. 

Εκείνη τη στιγμή το τρένο έκοψε ταχύτητα. 

Κι έτσι όπως πήγαινε αργά, την είδα. 

Είδα τη διασταύρωση που πήγαινα και στηνόμουνα με το αμάξι. 

Αλλά… 

Δεν είδα μόνο αυτήν… 

Θέλω να με πιστέψεις, τουλάχιστον εσύ να με πιστέψεις… 

Είδα και… 

Είδα και το αυτοκίνητό μου σταματημένο πλάι στις γραμμές κι εμένα μέσα να κάθεται και να με κοιτάει…

Μετά από διακοπή δύο ετών, η ελληνόφωνη κοινότητα Αφηγηματικής Ιατρικής συναντήθηκε ξανά διαδικτυακά, με περισσότερες από τριάντα συμμετοχές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Στην πρώτη αυτή συνάντηση σταθήκαμε στον πίνακα  Θεριστές  (1565) του Πίτερ Μπρίγκελ του Πρεσβύτερου.

Το βλέμμα πολλών συμμετεχόντων τράβηξε η κεντρική παρέα του πίνακα: κάποιοι καθισμένοι μαζί, άλλοι μόνοι τους. Τα στάχυα περιγράφηκαν ως συμπαγή, σχεδόν σαν τείχη πολιτείας, ένα σύνορο που ορίζει και διαχωρίζει. Σχολιάστηκε η συνύπαρξη στάσης και ροής: εργάτες σε κίνηση, αμάξια που μετακινούνται, αλλά και η αίσθηση μετατόπισης στον χρόνο, μέσα από την εναλλαγή των χρωμάτων—από τα θερμά στο προσκήνιο στα ψυχρά του βάθους, σαν εποχές που εναλλάσσονται.

Η εποχή του θερισμού φάνηκε καθαρά, μέσα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και την υφή των σταχυών, ενώ πολλοί συνέδεσαν τον πίνακα με την καλοκαιρινή ελληνική ύπαιθρο. Το βλέμμα συχνά σταματούσε στη φιγούρα του ξαπλωμένου ανθρώπου· η ανάπαυση προβαλλόταν ως απαραίτητη παύση μέσα σε μια μέρα σωματικής κόπωσης.

Μία συμμετέχουσα σημείωσε την ηρεμία και τη σταθερότητα της σκηνής, «όλα ήσυχα και βατά, φτιαγμένα καλά» – μια φράση που επανήλθε ως υπόμνηση των καιρών ειρήνης, και λειτούργησε σαν αντίστιξη στο συλλογικό αίσθημα αστάθειας της εποχής μας. Άλλοι στάθηκαν στην καθαρότητα των γραμμών και στη γεωμετρία της σύνθεσης, εστιάζοντας στην αίσθηση τάξης και συλλογικής εργασίας.

Παρατηρήθηκε μια ενδιαφέρουσα αντίθεση ανάμεσα στην πληθώρα λεπτομερειών του τοπίου και στα αδρά, σχεδόν απρόσωπα χαρακτηριστικά των ανθρώπινων μορφών. Με μια πιθανή εξαίρεση: τα μάτια. Το βλέμμα παρέμεινε έντονο, παρόν, και μέσα από αυτό γεννήθηκε η σκέψη πως ίσως εκεί βρίσκεται το σημείο σύνδεσης — ένας υπαινιγμός ότι ο εαυτός γίνεται αντιληπτός μέσα από τα μάτια του άλλου.
 
Στο επίκεντρο βρέθηκε επίσης η έννοια της γονιμότητας: της γης, μέσα από τα πυκνά στάχυα και τα χρώματα· των πουλιών, που φωλιάζουν στο φύλλωμα του δέντρου που δεσπόζει στο κέντρο· και των ανθρώπων, με υπερτονισμένα χαρακτηριστικά φύλου και την υποψία παιδιών ανάμεσα στις μορφές που ξεκουράζονται κάτω από το δέντρο.

Σχολιάστηκαν τα μεσαιωνικά στοιχεία στην ενδυμασία των μορφών, στην αρχιτεκτονική των κτηρίων και στα μεταφορικά μέσα που διακρίνονται. Μέσα από τη συλλογική παρατήρηση, αναδείχθηκαν σκέψεις γύρω από τη θέση των αγροτών στο προσκήνιο. Η αγροτική τάξη προβάλλεται έντονα, με τα σώματα των εργατών—γειωμένα, υλικά, ορατά—να κυριαρχούν. Η σωματική εργασία, η σχέση του ανθρώπου με τη γη και η πρωτοκαθεδρία του μόχθου αναδείχθηκαν ως κεντρικά στοιχεία της σύνθεσης.

Η παρουσία των αγροτών στο προσκήνιο σχολιάστηκε ως μια μετατόπιση εστίασης: όχι οι ήρωες ή οι βασιλείς, αλλά η καθημερινή ζωή, η εργασία και η ανάπαυση γίνονται άξια αναπαράστασης — μια χειρονομία που φάνηκε να φέρει μαζί της σεβασμό και υπαινικτική κοινωνική κριτική.
Καθώς οι εργάτες στέκονται κοντά μας, σχεδόν σε φυσική εγγύτητα, το βλέμμα μας στρέφεται προς αυτούς. Η δυνατότητα ταύτισης ενισχύεται· η εμπλοκή του θεατή στο κοινό «εδώ και τώρα» της σκηνής έγινε, μέσα από τα λόγια των συμμετεχόντων, σχεδόν αναπόφευκτη.

Στο τέλος του πρώτου μέρους, επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε τον πίνακα με τις αισθήσεις μας. Φανταστήκαμε ότι βρισκόμαστε μέσα του – ακούσαμε τζιτζίκια, τον ήχο του δρεπανιού, τις κουβέντες των ανθρώπων, τη σιωπή του μεσημεριού. Μαζί επιτελέσαμε μια σωματική, σχεδόν κινητική ανάγνωση ενός κόσμου φαινομενικά στατικού, αλλά γεμάτου μικρές κινήσεις, ροές και σχέσεις.

Το έναυσμα για το δεύτερο μέρος της συνάντησης ήταν η φράση: «Γράψτε για μια στιγμή ανάπαυσης». Τα κείμενα που προέκυψαν φώτισαν πολλαπλές εκφάνσεις της ανάπαυλας – φυσικές, συναισθηματικές και αισθητηριακές.

Πολλοί συμμετέχοντες εμπνεύστηκαν άμεσα από τον πίνακα: η φύση, το καλοκαίρι, η μεσημεριανή ησυχία, τα χρώματα, οι αισθήσεις. Αυτά τα στοιχεία μετουσιώθηκαν σε μια στοχαστική στάση μέσα στο παρόν. Τα κείμενα απέπνεαν αίσθημα γείωσης, ελπίδας και ηρεμίας. Μία συμμετέχουσα μίλησε για τις αισθήσεις ως «άγκυρα στο φουρτουνιασμένο μυαλό» — μια φράση που συνοψίζει τη λειτουργία της γραφής ως σημείο σταθερότητας μέσα στην καθημερινή ένταση.

Άλλοι επέστρεψαν στα παιδικά τους καλοκαίρια, όπου η ανεμελιά και η φροντίδα αναδύθηκαν μέσα από μορφές που απέπνεαν αθωότητα και ζεστασιά. Η γραφή λειτούργησε ως επιβράδυνση του χρόνου, μια απάντηση στους απαιτητικούς ρυθμούς του παρόντος.

Πολλές αφηγήσεις ανέσυραν αισθήσεις: η γεύση από σύκα, η υφή του καλοκαιρινού φωτός στο δέρμα, η άμμος, τα βότσαλα, το υγρό στοιχείο. Άλλοι άγγιξαν με τη γραφή τους όσα ο πίνακας αφήνει να εννοηθούν: την απόλαυση της ξεκούρασης, τη σωματική χαλάρωση, τη χαρά που γεννιέται όταν τα μέλη του σώματος παραδίνονται στο εδώ και τώρα. Την ομορφιά της μοναχικότητας. Και την υπενθύμιση ότι αυτές οι στιγμές δεν είναι πολυτέλεια μόνο του καλοκαιριού, αλλά κάτι που αξίζει να διεκδικούμε καθημερινά.

Ξεχώρισε μια εικόνα: το μακροβούτι ως πράξη ανάπαυλας. Παρότι απαιτεί κράτημα της αναπνοής, εδώ η βουτιά περιγράφηκε ως ανάσα: μια προσωρινή βύθιση σ’ έναν κόσμο χωρίς θόρυβο, χωρίς βιασύνη. Ένας εσωτερικός τόπος παύσης και σιωπής.

Πολλοί μίλησαν για την ίδια τη συνάντησή μας ως τέτοιο καταφύγιο. Το μοίρασμα σκέψεων, η συνύπαρξη, η επιστροφή στην έννοια του «εμείς» νοηματοδότησαν ποικιλοτρόπως την αρχή του καλοκαιριού και την προσμονή για περισσότερες στιγμές ανάπαυσης και σύνδεσης. 
Και κάπως έτσι, ένας κύκλος ανοίγει ξανά. 

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Οι Θεριστές (Πίτερ Μπρίγκελ ο Πρεσβύτερος)

Σας ευχαριστούμε που συμμετείχατε σε αυτήν τη συνεδρία.

Κείμενο: “Το πρόσωπο στη φωτογραφία” (Έρση Σωτηροπούλου, από τη συλλογή Η Τέχνη να μην Αισθάνεσαι Τίποτα)

Θέμα: “Υπάρχει μια φωτογραφία μου…”

Σύντομα θα μοιραστούμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν τη συνεδρία, γι ‘αυτό επιστρέψτε ξανά.

Σας προσκαλούμε να μοιραστείτε τα γραπτά σας μαζί μας παρακάτω.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

“Το πρόσωπο στη φωτογραφία” (Έρση Σωτηροπούλου, από τη συλλογή Η Τέχνη να μην Αισθάνεσαι Τίποτα)

Υπάρχει μια φωτογραφία μου στη Μαδουρή. Φοράω ένα άσπρο μπλουζάκι κι έρχομαι από τη θάλασσα μ’ έναν κουβά γεμάτο νερό. Βρίσκομαι μέσα στο φως, ο ήλιος χτυπάει από ψηλά. Προφανώς πηγαίνω στην τουαλέτα που ήταν εξωτερική, για να αφήσω τον κουβά. Ο καθένας μας, όταν τελείωνε, έπρεπε να κατέβει στην παραλία και να τον ξαναγεμίσει για τον επόμενο. 

       Ο φακός μάλλον με αιφνιδίασε, δεν χαμογελάω αλλά ούτε φαίνομαι ενοχλημένη. Στο αριστερό αυτί διακρίνεται ένα μικρό σκουλαρίκι. Παρόλο που θυμάμαι το σκουλαρίκι, έναν χρυσό κρίκο, δεν αισθάνομαι καμιά οικειότητα για το πρόσωπο της φωτογραφίας. Είμαι εντελώς εγώ, αλλά και δεν είμαι. Για κάποιο λόγο δεν αναγνωρίζω τον εαυτό μου. Τα χρόνια που πέρασαν έχουν σταθεί ανάμεσά μας, ένα βαρύ νεφέλωμα από φίλους που έφυγαν, ραντεβού που χάθηκαν, μικρά και μεγάλα γεγονότα. Πολλά έχουν συμβεί και το πρόσωπο της φωτογραφίας τα αγνοεί.

Σας ευχαριστούμε που συμμετείχατε σε αυτήν τη συνεδρία.

Χορογραφία: “Μην εγκαταλείπεις” (Γιον Μπουρζουά) 

Μουσική σύνθεση: “Φεγγαρόφωτο” (Κλοντ Ντεμπισί) – εκτέλεση: Αλεξάντρ Θαρό (πιάνο)

θέμα: “Γράψτε για μία δεύτερη ευκαιρία”

Σύντομα θα μοιραστούμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν τη συνεδρία, γι ‘αυτό επιστρέψτε ξανά.

Σας προσκαλούμε να μοιραστείτε τα γραπτά σας μαζί μας παρακάτω.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Σας ευχαριστούμε που συμμετείχατε σε αυτήν τη συνεδρία.

Μουσική: “Μ’ αρέσει να μη λέω πολλά” (Υπόγεια Ρεύματα)

θέμα: “Γράψτε για τη φορά που η φωνή σας ενώθηκε με τις φωνές των άλλων”.

Σύντομα θα μοιραστούμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν τη συνεδρία, γι ‘αυτό επιστρέψτε ξανά.

Σας προσκαλούμε να μοιραστείτε τα γραπτά σας μαζί μας παρακάτω.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Σας ευχαριστούμε που συμμετείχατε σε αυτήν τη συνεδρία.

κείμενο: Κώστας Κατσουλάρης, “Σχεδία” (συλλογή διηγημάτων Αφαίας και Τελαμώνος, 2021).

θέμα: Γράψτε για τη φορά που ο καιρός άλλαξε 

Σύντομα θα μοιραστούμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν τη συνεδρία, γι ‘αυτό επιστρέψτε ξανά.

Σας προσκαλούμε να μοιραστείτε τα γραπτά σας μαζί μας παρακάτω.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Κώστας Κατσουλάρης, «Σχεδία» (Αφαίας και Τελαμώνος. Μεταίχμιο, 2021)

Την εικοστή πρώτη μέρα ανοίξαμε τον φεγγίτη και ένας λαμπρός ήλιος τρύπησε το σκοτάδι και τα βλέφαρά μας. Πεταχτήκαμε όρθιοι αλαλάζοντας και κουτρουβαλήσαμε στον ημιώροφο, σχεδόν παρασύροντας τον Στέργιο, που είχε και αυτός σηκωθεί και πάσχιζε να μας ακολουθήσει σέρνοντας το πρησμένο πόδι του στις σκάλες σαν κούτσουρο. Στριμωχτήκαμε στη στενή βεράντα, με τα μισόκλειστα μάτια μας να πονούν, μαθημένα για τόσες εβδομάδες στο λιγοστό φως των κεριών. Η ατμόσφαιρα ήταν κρυστάλλινη, ο αέρας ασάλευτος, μια διαφορετική πόλη αποκαλύφθηκε μπροστά μας. Νερό σκέπασε τα πάντα, σε ύψος τεσσάρων με πέντε μέτρων, όσο έφτανε το μάτι× το χρώμα του, που τις προηγούμενες μέρες ήταν σκούρο καφέ, βορβορώδες και θυμωμένο, τώρα ήταν έντονα πράσινο, λες και ο κατακλυσμός είχε παρασύρει από τα γύρω βουνά όλη τη χλωροφύλλη. Προς τη μεριά της Ακρόπολης, σε μια από τις λιγοστές νεόδμητες πολυκατοικίες στη συνοικία, ένα κόκκινο βαν είχε σφηνώσει στον ημιώροφο, η αριστερή πίσω ρόδα του μετεωριζόταν στον αέρα. Ακριβώς κάτω από το μπαλκόνι μας, ένα κοκαλιάρικο λευκό σκυλί ισορροπούσε ατάραχο σε μια μουλιασμένη πόρτα, πλέοντας καταμεσής του δρόμου, με βλέμμα πράο, προσηλωμένο στον ορίζοντα. Είχαμε σωθεί.

Σας ευχαριστούμε που συμμετείχατε σε αυτήν τη συνεδρία.

κείμενο: ποίηση Λιάνας Σακελλίου (από τη συλλογή Πορτρέτο Πριν το Σκοτάδι, 2010)

θέμα: Γράψτε για τη σιωπή.

Σύντομα θα μοιραστούμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν τη συνεδρία, γι ‘αυτό επιστρέψτε ξανά.

Σας προσκαλούμε να μοιραστείτε τα γραπτά σας μαζί μας παρακάτω.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---

Λιάνα Σακελλίου. Πορτρέτο Πριν το Σκοτάδι. Τυπωθήτω, 2010. Δίγλωσση έκδοση (ελλ. & αγγλ.) μτφρ.

Συμβαίνει αυτό τη στιγμή

μιας αναχώρησης,

συμπεριφορά ενστικτώδης,

κάτι με τρόπο τελεσίδικο.

Θα μπορούσε ν’ αποδοθεί

στη σιωπή του βυθού.

Ίσως πάντα να γίνεται έτσι.

Κι ωστόσο μοιάζει παράξενο.

Σας ευχαριστούμε που συμμετείχατε σε αυτήν τη συνεδρία.

ταινία: Casus Belli (σκηνοθεσία: Γιώργος Ζώης, 2010)

θέμα: Γράψτε για τη φορά που περιμένατε στην ουρά.

Σύντομα θα μοιραστούμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν τη συνεδρία, γι ‘αυτό επιστρέψτε ξανά.

Σας προσκαλούμε να μοιραστείτε τα γραπτά σας μαζί μας παρακάτω.

Καλούμε όλες και όλους που συμμετείχατε να μοιραστείτε όσα γράψατε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας μας παρακάτω (“Leave a reply”) και να κρατήσουμε αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα συζήτησή μας ζωντανή, υπενθυμίζοντάς σας, βεβαίως, ότι αυτή είναι μια δημόσια πλατφόρμα και η πρόσβαση ανοιχτή στο κοινό.

Θα θέλαμε να μάθουμε περισσότερα  για την εμπειρία σας με αυτές τις συνεδρίες. Αν το επιθυμείτε, παρακαλούμε αφιερώστε λίγο χρόνο σε μια σύντομη έρευνα δύο ερωτήσεων!

Ακολουθήστε τον σύνδεσμο: https://tinyurl.com/nmedg-survey

---